Vấn
đề phân biệt thuật ngữ “vận tốc” và “tốc độ” trong vật lý
(Tiểu
Phi)
Vận
tốc là đại lượng vật lý mô tả cả mức độ nhanh chậm và chiều của chuyển động. Do
đó, cần thực sự lưu ý rằng vận tốc là một đại lượng vật lý có hướng (vector),
cho nên trong không gian, người ta dùng một đoạn thẳng có hướng (1 đầu có mũi
tên chỉ hướng) để biểu diễn vận tốc và gọi đó là vector vận tốc. Khi đó, hướng
của mũi tên là hướng vận tốc (chuyển động tới đâu), độ dài của vector là độ lớn
của vận tốc (nhanh chậm thế nào). Giá trị (độ lớn) này còn gọi là tốc độ của
chuyển động.
Nói
cách khác, tốc độ là độ lớn của vận tốc hay tốc độ là giá trị tuyệt đối của
vector vận tốc. Nếu như vận tốc bao gồm hai nội dung là hướng và độ nhanh chậm
của chuyển động thì tốc độ chỉ thể hiện độ nhanh chậm của chuyển động mà thôi
và không quan tâm tới chuyển động đó đi đâu, vì thế nó là đại lượng vô hướng
(scalar).
Sự
phân biệt này là cần thiết và rõ ràng và đã được chuẩn hóa, tuy nhiên không ít
người sử dụng lẫn hai thuật ngữ này, thậm chí cả một số sách in cũng dùng một
cách dễ dãi và nhầm lẫn giữa vận tốc với tốc độ. Nhiều câu hỏi trong một số
sách khi chỉ về tốc độ đã dùng thuật ngữ vận tốc. Sở dĩ có hiện tượng này là vì
người ta thường dùng khái niệm “vận tốc” với nghĩa hẹp, và do đó, tiếm nghĩa
của “tốc độ”, trong khi đó đã có sẵn một từ rất phù hợp gọi là “tốc độ” nhưng
lại không dùng.
Trong
tiếng Anh, người ta dùng “velocity” để chỉ vận tốc, xuất phát từ gốc Latin
“vēlōcitās” và phân biệt với tốc độ là “speed”, hoặc “rapidity”. Trong tiếng
Nga, “скорость” chính là vận tốc còn tốc độ thường được dùng là “быстрота”, tuy
nhiên từ “скорость” trong nhiều trường hợp cũng được dùng với nghĩa “mở rộng”
để chỉ “быстрота”.
Điều
thú vị là người Trung Quốc và cả người Nhật Bản đều gọi khái niệm tương ứng với
“vận tốc” của tiếng Việt là “速度” (âm Hán Việt: tốc độ), trong khi đó họ
lại gọi khái niệm “tốc độ” của tiếng Việt là 速率 (âm Hán Việt: tốc suất). Rõ ràng
cùng trên cơ sở từ tố gốc Hán nhưng các thuật ngữ Trung, Nhật kia so với tư duy
cấu tạo thuật ngữ của người Việt đã có sự “tréo ngoe”. Tiếng Trung (và Nhật) dùng
速度
(tốc độ) để chỉ vận tốc là một điều chưa thật sự hợp lý, bởi lẽ trong cấu tạo từ
ghép chính phụ này, trung tâm ngữ là 度 (độ) tức là mức độ, trình độ, bậc, cấp… mô
tả sự đối chiếu to, nhỏ, lớn, bé, nhanh, chậm… Người Việt Nam đã dùng thuật ngữ
này (tốc độ) để mô tả độ lớn đơn thuần (vô hướng) của vận tốc chứ không dùng để
thể hiện “vận tốc” (có hướng) là một điều hợp lý hơn. Do từ 速度 “tốc độ” trong tiếng Trung đã bị sử dụng để chỉ thuật ngữ mà
tương đương với “vận tốc” của tiếng Việt rồi, cho nên để chỉ khái niệm “tốc độ”
của tiếng Việt thì trong tiếng Trung phải dùng từ khác là 速率 (tốc suất) để
thay thế. Tư duy cấu tạo của khái niệm 速率 (tốc suất) này thuộc về trường
thuật ngữ lấy 率 (suất) làm trung tâm ngữ, chẳng hạn như “công suất’, “hiệu suất”,
“năng suất”… và do đó 速率 (tốc suất) của tiếng Trung được dùng như “tốc độ” (speed) của
tiếng Việt với quan niệm vô hướng, mô tả độ nhanh chậm đơn thuần mà thôi. Lưu ý
thêm, cũng trong “trường” thuật ngữ này, khái niệm “ứng suất” mà ngành “cơ học
vật liệu” ở Việt Nam thường dùng thì lại là một khái niệm vector (có hướng) và
người Trung Quốc dùng khái niệm 應力 (ứng lực) để thay thế.
