DÂM BỤT hay RÂM BỤT?

      Trong chương trình Chiếc nón kỳ diệu (cách đây khá lâu rồi), có một ô chữ hỏi về tên một loài cây lá răng cưa, có hoa khá đẹp, hay trồng làm bờ giậu ở nông thôn, gồm 6 chữ cái tạo thành.

     Trước đó, người chơi đã giải được 5 ô, là: Ø, Â, M, B, U, T; chỉ còn ô đầu tiên chưa mở. Tiếp đó, một anh chàng đến lượt đã hăm hở đọc ngay: Chữ R (với lời giải là RÂM BỤT). Nhưng MC Long Vũ lúc đó đã làm cả khán phòng (và có lẽ nhiều người xem) ngạc nhiên khi bác bỏ thẳng thừng: Không có chữ R! Kết cục là quyền trả lời thuộc về người tiếp theo và người chơi may mắn này đã không khó khăn để đổi chữ R thành chữ D (DÂM BỤT). MC Long Vũ giải thích rằng “DÂM BỤT mới là đáp án đúng của chương trình...”. Tuy nhiên, nhiều người xem hôm đó vẫn thấy tiếc cho anh bạn đã chỉ ra chữ R và cảm thấy sự biện hộ của “nhà đài” chưa thực sự thuyết phục.

     Ngay sau đó, Viện Ngôn ngữ học chúng tôi đã nhận được ý kiến của một số bạn, hỏi về trường hợp RÂM BỤT/DÂM BỤT này. Để chắc chắn, bản thân tôi đã vào ngay Phòng Tư liệu của Viện để tra lại qua các hộp phiếu thống kê. Kết quả là từ này tồn tại 3 cách viết: dâm bụt, giâm bụt, râm bụt. Nếu xét về mặt số lượng thì cách viết giâm bụt xuất hiện rất ít, từ xa xưa, bây giờ gần như mất hẳn; còn dâm bụt có số lượng nhiều hơn râm bụt. Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là, trong thời gian gần đây, biến thể râm bụt lại có xu hướng trội hơn.

      Chính tả là “cách viết chữ được coi là chuẩn” được áp dụng cho mọi ngôn ngữ. Ngôn ngữ nào cũng có từ điển chính tả, cập nhật theo từng thời kỳ. Đó là sự hướng dẫn cần thiết, mang tính điển chế. Tuy nhiên, cũng như nhiều hiện tượng khác, chính tả không phải bao giờ cũng chỉ có một cách viết. Không chỉ nhất khả mà còn có thể lưỡng khả, đa khả... Trong tiếng Việt hiện nay, không thiếu những từ có hai cách viết song song tồn tại: dông/giông (tố), (trau) dồi/giồi, trồng/giồng (cây), giòi/dòi (bọ), (cây) giầu/trầu, thầy/thày (giáo), (các) sếp/xếp... Lý do chính là chúng không gây nhầm lẫn khi tiếp nhận và viết thế nào là do thói quen của một cộng đồng nào đó. Vì vậy, đáp án của VTV3 là DÂM BỤT (trong trường hợp vừa dẫn trên) không có gì sai. Nhưng trong một tình huống có 2 khả năng như vậy, thì nhà tổ chức chương trình tốt nhất là không nên lựa chọn, hoặc phải chấp nhận cả hai (R hay D đều được). Đấy là chưa nói, nếu tinh tế một chút, người ta đều nhận thấy dùng râm bụt hay hơn, hợp lý hơn. Râm bụt là từ thuần Việt, cả 2 thành tố đều không có nghĩa. Nếu viết dâm bụt thì chữ dâm có thể nhầm với từ đồng âm dâm theo nghĩa Hán Việt, gây ấn tượng không hay (dâm bôn, dâm dật, dâm đãng, dâm ô... đều mang nghĩa xấu). Những người theo đạo Phật còn phản ứng khá gay gắt nếu dùng dâm bụt. Bởi “bụt” (âm phiên từ chữ Buddsa) chính là Phật, theo cách gọi dân gian. Dùng một kết hợp “nhạy cảm” như vậy là nên cân nhắc. Điều đó cũng lý giải tại sao là xu hướng dùng râm bụt đang có chiều thắng thế.    
      Chính tả, như có lần chúng tôi có đề cập, vừa liên quan tới ngôn ngữ, vừa liên quan tới văn hoá. Bởi nếu chỉ dựa vào âm đọc thì có thể là bình thường (nhất là “lời nói gió bay”), nhưng nếu thể hiện trên “giấy trắng mực đen” thì đó là lỗi nặng. Tôi đọc thấy có báo từng viết sai các tên riêng: Trần Khát Chân thành Trần Khát Trân, Lê Chân thành Lê Trân, Đặng Vũ Chư thành Đặng Vũ Trư..., hoặc sai các từ: vô hình trung (“ở trong cái vô hình”, có nghĩa là “tuy không chủ ý, chủ tâm nhưng tự nhiên lại như thế”) thành vô hình chung (chữ “chung” làm cho kết hợp vô nghĩa), cổ súy (tán thưởng, ủng hộ) nhầm với cổ xúy (đề xướng và tuyên truyền, nghĩa văn chương là “hợp tấu các nhạc khí cổ”), bánh chưng thành bánh trưng, v.v. và v.v.

      Là một vấn đề liên quan tới ngôn ngữ - văn hóa, muốn viết đúng chính tả, không có cách nào khác là chúng ta phải tiếp xúc nhiều lần với văn bản để hiểu, nhập tâm mà tạo nên thói quen. Nếu không, ngay cả người có học thức cao vẫn cứ nhầm lẫn như thường. Vừa rồi, một cô sinh viên viết thư cho tôi với lời kết “em xin gửi tới thầy lời chào chân trọng” (phải viết là trân trọng). Nhưng đến chữ “chân thành” thì cô lại viết thành “trân thành”. Dĩ nhiên là tôi vẫn hiểu đúng nội dung phát ngôn của cô. Tuy nhiên, tôi không quên nhắc nhở: “Với học sinh tiểu học thì lỗi trên còn có thể châm chước được, còn với em - một sinh viên đại học ngữ văn - mà còn viết vậy thì đúng là “chưa sạch nước cản”. 

PGS TS Phạm Văn Tình

Trao đổi thêm về “Pha tiếng” và “Trùng ngữ”

     Trong chuyên mục “Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt” hai số gần đây (số 10 và 11) của LĐCT có đề cập đến vấn đề pha tiếng.

     Vừa đọc xong bài Chửi cha không bằng pha tiếng của tác giả Phạm Văn Tình, tôi đang chột dạ, không biết tôi có bị những người xung quanh quy cho cái tội pha tiếng của họ không? Bỗng điện thoại reo, giọng ông bạn đồng hương oang oang trong điện thoại: “Ông đã đọc bài “…pha tiếng” chưa? Mấy cha cùng phòng tôi nó đang dọa tẩy chay, không chơi với tôi đây này…”. “Sao thế?”. “Sao với giăng gì, trước đây có lần tôi kể về giọng nói quê mình, chúng nó thấy thích, thỉnh thoảng mang ra nói vui, tôi không cho nó nói, bảo rằng chửi cha không bằng pha tiếng. Thế mà giờ chúng nó bảo tôi mới là người pha tiếng(?) Bằng chứng là tôi không nói giọng quê mình mà nói như họ…”. “Ông không hiểu à? Thì mấy cô sinh viên ở quê lên Thủ đô học dám nói bằng giọng Hà Nội, bị tác giả bài báo đó bắt lỗi pha tiếng còn gì. Chúng nó chiểu theo cách bắt lỗi đó mà quy tội cho tôi chứ sao nữa…!”

      Thấy ông bạn bức xúc, tôi cũng định trao đổi vỗ về mấy câu, song có việc gấp tôi phải đi, định lúc nào rỗi rãi đến ông bạn chơi và đàm đạo cho vui.   

       Nhưng cũng chưa biết phải lý sự kiểu gì với cánh ông bạn cho phải phép? May quá, số 11 LĐCT có bài Sửa tiếng - đâu phải là “pha tiếng”? của tác giả Đỗ Thành Dương đã giúp tôi rồi. Đọc xong bài của tác giả Đỗ Thành Dương, tôi gọi điện nói với ông bạn. Đầu dây bên kia vẫn cái giọng oang oang nhưng có độ sảng khoái hẳn: “Thế chứ! Nếu không có bài này, tôi sẽ kiến nghị lên cấp thật cao…, ông thấy không, hôm qua trên truyền hình, ca sĩ Mỹ Tâm lúc nói giao lưu bằng giọng Nam, khi hát lại là giọng Hà Nội ngọt lừ, chả lẽ đấy cũng là pha tiếng? Còn ông nữa, hồi trước tôi lên chỗ ông chơi, cái ông Tây cùng làm với ông ở công trường, ông ấy thì cứ bập bẹ lơ lớ bằng tiếng Việt, còn ông thì lại bập bõm bằng tiếng Tây khi nói với nhau. May mà tôi vẫn giữ kín chuyện này đấy, nếu không các ông đã bị quy tội pha tiếng quốc thể của nhau thì chết nhé”. “Vâng cám ơn! Lại có người gọi, tôi lại phải đi rồi. Lần nữa cám ơn sự kín tiếng của ông. Suýt quên, cả ông và tôi đều phải cảm ơn ông Đỗ Thành Dương đấy!”

     Cũng trong chuyên mục “Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt” - LĐCT số 11 có bài Có hay không sự trùng ngữ? của tác giả Phan Thanh Minh (PTM), tôi xin phép được trao đổi ngắn gọn thế này: Tác giả PTM cho rằng việc dùng từ cặp đôi là không hợp lý, nhưng có lẽ phần lý luận đó quá với tầm của những bạn đọc như chúng tôi, nên tôi cũng chẳng thấy vỡ vạc thêm là bao? Kể cả việc tác giả đã dẫn dụ kết luận của GS Cao Xuân Hạo về tên sách “Địa đàng trần gian” để gán ý nghĩa cho việc dùng từ cặp đôi liệu đã thuyết phục?  

     Tôi có trao đổi với một người bạn là công nhân bình thường nhưng hay đọc sách, tôi ngẫm thấy cách lý giải của anh ấy đơn giản, dễ hiểu nhưng cũng khá thuyết phục: Dùng từ “cặp đôi” trong trường hợp cụ thể như cuộc thi “Cặp đôi hoàn hảo” trên truyền hình là hợp lý, nếu từ “cặp” với vai trò là động từ có nghĩa như: kẹp, ghép, kẹp với, ghép với (tra từ Google) – ví dụ: “Không ngờ cô A cặp với ông B lại thành một đôi khá ăn ý…”. Nếu cuộc thi chọn đối tượng thi là những đôi có sẵn (đôi vợ chồng, đôi song sinh…) thì lúc đó lý luận như tác giả PTM – đã “cặp” thì không“đôi” hoặc ngược lại – là đúng. Nhưng ở đây, trước cuộc thi họ là hai cá thể riêng biệt, họ ghép lại với nhau để thi, nên trong trường hợp này dùng từ “cặp đôi” = ghép lại thành đôi, là phù hợp.

       Ngẫm ra ông bạn mình chỉ là một công nhân bình thường mà lại biết cách giải thích hợp ra phết? Hay vì cánh ta là người bình thường nên chỉ hợp với lý luận bình thường? Xin được mọi người chỉ giáo.    

Phạm Thế Dung 

ST